سازمان های مردم نهاد، ساز و کاری برای مدیریت محیط زیست و منابع طبیعی
موضوع محیط زست امروزه به بحرانی جهانی و فراگیر تبدیل شده و چنانچه به صورت عملی و جدی برای رفع این معضل چاره اندیشی نشود، بشر با فاجعه عظیمی مواجهه خواهد شد که حیات او را بر روی کره زمین ناممکن خواهد ساخت، سازمان های دولتی و بین المللی عمده ترین مراکز مقابله با مسایل محیط زیستی هستند و لیکن توان کمی برای حل آن دارند و راهی جز مشارکت واقعی مردم وجود ندارد.مشارکت مردمی از طریق ساز و کارها و ابزارهای مختلفی می تواند به وقوع بپیوندد که سازمان های مردم نهاد و تشکل های غیر دولتی از مهمترین آنهاست.در این راستا نیاز به تشکل ها و ساختارهای سازمان یافته مردمی به عنوان مکمل برنامه های وسیع و گسترده دولت در امر حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی به شدت احساس می شود تا با اتکاء بر ارزش های فرهنگی، اجتماعی و دینی حاکم بر جامعه و به دور از بوروکراسی دست و پاگیر اداری بتوانند انگیزه های والای حفاظت را در بین اقشار مختلف جامعه شامل روستائیان، زنان، دانشجویان، دانش آموزان و دانش آموختگان منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه ها و… را تقویت نموده و مشارکت آنان را به این امر خطیر جلب نمایند(حسینی،۱۳۸۱مشارکت مردمی بعنوان پیش نیاز و بستر موفقیت برنامه های توسعه پایدار قلمداد می شود. سازمان¬های غیردولتی، عاملان موثر توسعه در کشورهای در حال توسعه، از طریق فعالیت¬هایی که پایداری نامیده می¬شود در دهه¬های اخیر شده¬اند، هر چند این سازمان ها تا کنون توان کمی در دستیابی به مشارکت مردمی در زمینه حفاظت از محیط زیست داشته اند.بعد از تقریبا یک دهه رکود در برنامه های مشارکتی در کشور ما ایران، با روی کار آمدن دولت تدبیر و امید تحرک و علاقمندی در بین فارغ التحصیلان و علاقمندان به مباحث محیط زیستی جهت مشارکت در برنامه های حفاظتی محیط زیست در قالب سازمان ها و تشکل های مردمی و مراجعات مکرر آنها جهت اخذ راهنمایی از نحوه حضور در این ساز و کار از یک طرف و تاکید دستگاه های نظارتی بر لزوم قرار گرفتن کلیه فعالان کارهای گروهی در زیر چتر نظارتی وزارت کشور، برآن شدیم تا با تعریف مختصری از این سازمان ها و بیان رسالت آنها، نحوه ارایه درخواست، ثبت و راه اندازی تشکل زیست محیطی را در بیانی ساده ذکر نماییم.
تعريف سازمان مردم نهاد محیط زیستی:
سازمان مردم نهاد محیط زیستی به تشكل هايي اطلاق مي شود كه توسط گروهي از اشخاص حقيقي غير حكومتي به صورت داوطلبانه با رعايت مقررات مربوط، و در جهت حفظ محیط زیست و منابع طبیعی تاسيس شده و غير انتفاعي، غير سياسي و عضو پذير مي باشد.
ويژگي هاي سازمان هاي مردم نهاد محیط زیستی
۱- غير دولتي بودن
به اين معني كه اين سازمان ها براساس يك تصميم دولتي تاسيس نمي شوند بلكه با انگيزه و ماهيتي كاملا” غير دولتي شكل مي گيرند. اشخاص حقيقي يا حقوقي خصوصي مؤسس آنها مي باشند و سازمان جزئي از تشكيلات بدنه عمومي دولت دانسته نمي شود.
۲- غير انتفاعي بودن
به اين معني كه دستيابي به درآمد وسود هدف نهايي سازمان تلقي نشود و در صورتيكه فعاليت درآمد زايي را دنبال كند، كليه درآمدهاي حاصله صرف هزينه هاي مربوط به فعاليت ها و اهداف سازمان می گردد. تصميم اوليه و يا هرگونه رويكرد آنها به سوي فعاليت اقتصادي تنها با يافتن سود، انحراف اساسي از مسير صحيح مي باشد. نهادهاي مردمي به مفهوم واقعي كلمه هميشه غيرانتفاعي است و با بالابردن كيفي و كمي فعاليت هاي خود به جذب كمك هاي مردمي حتي دولت مي پردازد. .
۳- خود جوش بودن و تمايل به استقلال
به اين معني كه اين سازمان ها سعي مي كنند براي تحقق اهداف خود تا حد امكان از درجه استقلال بالايي برخوردار باشند سازمان هاي مردم نهاد محیط زیستی باید خود جوش و برآمده از مردم باشد، يعني مردم خود به اين نتيجه برسند كه با حركتي دسته جمعي هرچند در اندازه كوچك، با جمع آوري از منابع ملي و بين المللي و نيز نيروهاي انساني علاقمند گره اي از مشكلات جامعه بگشايند.
۴- داشتن هدف مشخص
زمينه فعاليت سازمان های مردم نهاد محیط زیستی، متناسب با اهداف آنها مشخص است ، معمولا در چهار زمینه جلب مشارکت-های مردمی، اطلاع¬رسانی و آگاه¬سازی عمومی و آموزش، همکاری با سازمان¬های دولتی و کارهای تحقیقاتی فعالیت می نمایند(مسعودی زاده وخیرالهی،۱۳۹۳). ماهيت اينگونه نهادها ، برقراري ارتباط وتماس هاي مداوم با مسئولان و مردم و گوشزد معضلات و مشکلات محیط زیستی به آنها، بالابردن آگاهي عمومي با برگزاری کارگاه و دوره های آموزشی، شناسايي تهدیدات و مشکلات فرا روی محیط زیست :شور، استان و شهر و محله، همكاري با نهادهاي همفكر، نظارت و شناسايي نقاط ضعف تشكيلات دولتي، تلاش براي رفع آنها با بكارگيري مهارت هاي خاص خود از راه مشورت دادن به قانون گذاران و سياست گذاران ، اجراي داوطلبانه قوانين شانه به شانه مجريان دولتي وجمع آوري ، نگهداري و استفاده از اطلاعات است.
كاركرد سازمان هاي مردم نهاد محیط زیستی
يك سازمان مردم نهاد محیط زیستی، براي رسيدن به اهداف مورد نظر خود از شيوه ها و روش هاي متفاوتي بهره مي گيرد كه مي توان آنها را در هشت مورد دسته بندي و بررسي نمود كه عبارتند از:
۱- حد واسط بودن بین مردم و دولت
يكي از كاركردهاي مؤثر و مشخص سازمان هاي مردم نهاد محیط زیستی، حد واسط بودن بين دولت و جامعه است، كسب اطلاعات از دولت و انتقال آن به شاخه هاي پائين تر ، يعني تك تك افراد جامعه و يا برعكس آن يعني جمع آوري اطلاعات در چارچوب موضوع فعاليت و ارائه آن به دولت مي تواند بصورت يك تعامل في ما بين و از كاركردهاي اساسي يك سازمان مردم نهاد در توسعه و حفاظت از محیط زیست به شمار آيد.
۲- ارائه پيشنهاد به دولت
سازمان هاي مردم نهاد محیط زیستی تلاش مي نمايند تا با ارائه راهكارهاي اجرائي و يا تئوريك در زمينه هاي موضوعي مختلف به دولت كمك نمايند، اين عمل ضمن اينكه مي تواند دولت را در پيشبرد اهداف و سياست هايش كمك نمايد، باعث ايجاد تعامل بر پايه اعتماد بين دولت و نهادهاي غير دولتي مي گردد. به عنوان مثال سازمانهاي مردم نهاد محیط زیستی، با ارائه و انجام پروژه هاي خرد و كلان در موضوعات مختلف دولت را در رسيدن به هدف مبتني بر توسعه پايدار كمك مي نمايد.
۳- اقدامات حمايتي و وكالتي به انسان ها و سایر زیستمندان
يكي از كاركردهاي مؤثر و رايج در سازمان هاي مردم نهاد محیط زیستی، انجام اقدامات حمايتي به اشكال مختلف و ارائه خدمات به فرد فرد جامعه و سایر زیستمندان آفریده شده توسط خداوند متعال مي باشد . اين امر با اهداف بشر دوستانه اتفاق مي افتد و سازمان هاي مردم نهاد را در شمار نهادهاي حمايتي در يك جامعه قرار مي دهد.
۴-آموزش ، پژوهش و انجام مطالعات
سازمان هاي مردم نهاد محیط زیستی در كنار نهادهايي كه رسما” به اين كار اشتغال دارند مي توانند در مقياس هايي كوچكتر به آموزش گروه هايي از جامعه بپردازند كه فرصتي براي بهره مندي از آموزش هاي رسمي جامعه ندارند و يا نوع آموزش به گونه ايست كه نهادهاي رسمي آن را تامين نمي كنند مثال آموزش نحوه حفظ محیط زیست به جوامع محلی دورافتاده و…از سويي ديگر عنصر پژوهش و تحقيق نيز از اصول اساسي توسعه يك جامعه به شمار مي رود، این سازمان ها مي توانند با تشكيل گروه هاي كارشناسي رسمي در محيط هاي مورد نياز جامعه دست به پژوهش هاي كلي و يا موردي زده و نتايج آن را در اختيار بخش دولتي مربوط به آن قرار دهند و يا به اطلاع عمومي برسانند.
۵- ايجاد تشريك مساعي
سازمان هاي مردم نهاد محیط زیستی با ارائه راهكارهاي اجرايي و يا نظري به برخي از افراد و يا حتي دولت در انجام برنامه ها و يا پروژه هايي منطبق با اصول اساسنامه اي خود كمك نموده و با آنان همكاري دارند. مثال همفکری در کاهش اثرات پروژهای توسعه ای در مناطق مختلف
۶- جمع آوري و ارائه كمك هاي حقوقي و بشردوستانه :
يكي از مسائل كه همواره جوامع انساني با آن درگير هستند معضلات اجتماعي از قبيل فقر ، مصرف مواد مخدر ، شيوع برخي بيماريها ، اشاعه فساد و بي بند و باري ، معضلات زيست محيطي ،تنش هاي اجتماعي ، فقر فرهنگي ، فاصله هاي زياد طبقاتي ، فقدان فرهنگ مناسب شهر نشيني و صدها مورد ديگرمي باشد كه اگرچه نهادها و سازمان هاي دولتي و رسمي ، به منظور غلبه بر اين معضلات همواره برنامه ها و سياست هايي را اعمال مي نمايند و بودجه هايي را سالانه مصروف اين بخش مي سازند اما نقش مشاركتي سازمان هاي مردم نهاد و تشكل هاي محلي مي توانند ، كمك مؤثري در اين راه باشند. مثال جلب کمک های سازمان های بین المللی مانندUNDP،GEFو… در جهت اهداف محیط زیستی
۷-كاركرد رواني تبليغاتي
اين روش سوي سازمان هاي حقوق بشري و زيست محيطي مورد استفاده قرار مي گيرد ، انتشار خبرنامه هاي ، برگزاري نشست ها و سخنراني ها در جلسات سازمانهاي دولتي و غيردولتي در مورد موضوعي خاص ، اين كاركرد را عينيت مي بخشد
بنابراين در يك جمع بندي كلي مي توان براي سازمان هاي مردم نهاد محیط زیستی كاركردهاي زير را بيان نمود.
• اطلاع رساني و آگاه سازي عمومي و آموزش
• جلب مشاركت هاي مردمي در زمينه هاي مختلف و متناسب با اهداف سازمان و بسيج عمومي
• ايجاد گسترش و تقويت هماهنگي بين بخش هاي دولتي و مردم
• گسترش نظارت عمومي بر پروژهای توسعه
• ارزيابي پروژه ها و فعاليتهاي عمومي
• افزايش بهره وري در استفاده از منابع
• ارائه راهكارها و پيشنهادها به دولت به منظور كمك به رفع مشكلات و تخریب فراگیر محیط زیست
• پايداري در توليد و مصرف منابع طبيعي و محيط زيست ( بيابان زدايي ، درخت كاري)
• منابع توليد ( بازاريابي ، بهره برداري پايدار ، توسعه ، حفاظت )
• ارائه خدمات به بخش عمومي جامعه و بخش دولتي
• همكاري با ارگان هاي دولتي : اقدامات مشترك براي پيشبرد برنامه ها(وزارت کشور،۱۳۹۳).
دامنه فعاليت سازمان هاي مردم نهاد محیط زیستی
دامنه فعاليت سازمان هاي مردم نهاد محیط زیستی( متناسب با امكانات و تجهيزات ، منابع انساني و اهداف آن متفاوت است، برخي از آنها تنها در سطح استان يا شهرستان ، برخي در گستره ملي و برخي ديگر نيز فراتر از آن و سطوح بين المللي فعاليت مي كنند.
مراحل تاسيس سازمان مردم نهاد محیط زیستی
اولين گام در خصوص تشكيل سازمان مردم نهاد آگاهي داشتن از تعريف آن ، نوع فعاليت و اهداف آن مي باشد. لذا بر اساس آئين نامه اجرايي تاسيس فعاليت سازمان هاي مردم نهاد مصوب هيات محترم دولت مورخ ۸/۵/۸۴ براي سازمان هاي مردم نهاد متناسب با موضوع فعاليت ، حقوق و تكاليفي به شرح ذيل است.
الف ) حقوق :
۱٫ ارائه خدمات امدادي مورد نياز دستگاه هاي دولتي و عمومي غير دولتي
۲٫ اظهار نظر و پيشنهاد راهكارهاي مناسب در فرآيند برنامه ريزي دستگاه ها ، بررسي آثار و نتايج فعاليت هاي دستگاههاي دولتي و عمومي غير دولتي و كمك به اجراي برنامه ها و پروژه هاي آنها از طريق انعقاد قرارداد با آنها
۳٫ برگزاري اجتماعات و راهپيمائي ها و حرکت های نمادین در جهت تحقق اهداف سازمان
۴٫ انتشار نشريه، گاهنامه، فصلنامه و بروشور
۵٫ حق دادخواهي در مراحل فضايي و شبه قضايي
ب ) تكاليف:
سازمان هاي مردم نهاد مكلف هستند گزارش عملكرد اجرايي و مالي سالانه خود را حداكثر تا دوره پس از پايان هر سال مالي به مرجع نظارتي تحويل دهند و ليكن چنانچه حسب مورد مرجع نظارتي گزارشي از عملكرد سازمان براي مقطع خاصي درخواست نمايد سازمان مكلف به ارائه آن مي باشد.
شرایط لازم برای تشکیل سازمان مردم نهاد محیط زیستی
چنانچه عده اي با آگاهي از تعريف سازمان مردم نهاد و كاركردهاي آن قصد ايجاد چنين سازماني با رویکرد حفاظت از محیط زیست را داشته باشد مي توانند در صورت داشتن شرايط ذيل اقدام نمايند.
۱- داشتن حداقل ۱۸ سال تمام
۲- تابعيت ايراني
۳- عدم سوء سابقه محكوميت كيفري به نحوي كه موجب محروميت از حقوق اجتماعي گردد.
۴- حداقل ۶ نفر متقاضي باشند.
۵- با توجه به تخصصي بودن موضوع مسایل محیط زیستی، حداقل ۲ نفر از متقاضيان صاحب تخصص باشند.
در صورتي كه افراد متقاضي شرايط فوق را دارا باشند بايد:
۱- موضوع فعاليت خود را مشخص كنند.
۲- محدوده جغرافيايي فعاليت را معين كنند.
۳- نامي را براي سازمان خود متناسب با موضوع فعاليت انتخاب نمايند (بهتر است اعضاي هيات مؤسس ضمن مشورت با كارشتاس دبيرخانه هيات نظارت ،با مراجعه به ثبت شركتها در مورد نام انتخابي مشورت نموده و نام منتخب را در آن سازمان رزرو كنند)
۴-متقاضيان تاسيس ، تحت عنوان هيات مؤسس چنانچه قصد فعاليت در محدوده يك شهرستان و با محدوده كوچكتر را دارند بايد به دبيرخانه هيات نظارت شهرستان واقع در فرمانداري محل مراجعه نمايند و ليكن چنانچه سطح فعاليت، استان باشد بايد به دبيرخانه هيات نظارت استان مستقر در دفتر امور اجتماعي و انتخابات استانداري مراجعه شود و در صورتي كه قصد انجام فعاليت در محدوده ملي باشد به دبيرخانه هيات نظارت ملي واقع در دفتر امور اجتماعي وزارت كشور مراجعه شود و ضمن دريافت فرم تقاضا نامه ، نسبت به تكميل آن و تحويل به دبيرخانه هاي فوق الذكر اقدام گردد.
مراحل ارایه درخواست ثبت سازمان مردم نهاد زیست محیطی
به منظور تسریع در صدور مجوز برای سازمان های مردم نهاد، کلیه مراحل ابتدایی شامل: ارایه درخواست و تکمیل فرم های مورد نیاز و اخذ اساسنامه از طریق اینترنتی با مراجعه به سایت اینترنتی وزارت کشور میسر شده است که در زیر به تشریح آن می پردازیم.
۱- اولین کار درج عبارت فارسی «وزارت کشور» یا واژه انگلیسی «saman moi Iraq» در نوار افزار گوگل و دستور جستجو است.
۲- با باز شدن سایت وزارت کشور، گزینه «سازمان های مردم نهاد» یا گزینه «درخواست جواز فعالیت» را انتخاب می کنید.
۳- با انتخاب گزینه های بند دو و دستور جسجو، صفحه ای تحت عنوان «سازمان های مردم نهاد» باز می شود.
۴- قسمت «راهنمای تاسیس سمن» را انتخاب کنید.
۵- در ادامه با انتخاب گزینه « درخواست تاسیس سمن» صفحه ای با عنوان « تذکرات مهم» باز می شود که لازم است آن را به دقت مطالعه نمایید. و گام بعدی را انتخاب کنید.
۶- در این مرحله صفحه ای با عنوان «راهنمای تکمیل نسخه الکترونیکی درخواست صدور مجوز تاسیس سازمان های مردم نهاد» باز می شود که لازم است به دقت مطالعه شود.
۷- پس از طی این مراحل «فرم» ثبت نام سازمان مردم نهاد باز می شود که به دقت باید به تکمیل آن بپردازید.
نکات مهم جهت تکمیل فرم:
• لازم است از قبل مدارک سجلدی و شناسایی اعضای اصلی و هیات موسس را از آنها اخذ و در اختیار داشته باشید.
• برای سمن از قبل اسم مختصر وگویایی انتخاب نمایید.
• حوزه فعالیت سمن (کشور، استان و شهر) را از قبل مشخص نمایید.
• اهداف و روش کارمد نظر جهت فعالیت را با توافق هیات موسس از پیش تعیین نمایید.
نمونه فرم ثبت سازمان مردم نهاد، منبع سایت وزارت کشور
• با اتمام گام های پیشنهادی ضمن تایید مراحل انجام کار به شما یک «کد پیگیری » داده می شود که لازم است آنرا یادداشت نمایید.
• بعد از گذشت دو یا سه هفته و یا نهایتا یک ماه از اخذ کد، پیامی برای شما ارسال می شود وشما را دعوت به تکمیل پرونده در فرمانداری، استانداری و یا وزارت کشور،حداکثر تا یکماه، می نماید. که لازم است در موعد مقرر با مدارک کامل به موقعیت اعلام شده مراجعه نایید.
• پس از تکمیل پرونده در مرجع مورد نظر، چهار استعلام جهت سمن مورد پیگیری شما صادر خواهد شد که دو مورد را هیات موسس باید پیگیری کنند و دو مورد را خود مرجع صادره کننده استعلام پیگیری می نماید. این استعلامات دستگاه استعلام شونده را ملزم به پاسخ درطول یک ماه می نماید وعبارتند از:
– استعلام تخصصی از دستگاه دولتی مرتبط با موضوع کار سمن(سازمان حفاظت محیط زیست)
– استعلام سوء پیشنه اعضای هیات مدیره
-استعلام وزارت اطلاعات
– استعلام از نیروی انتظامی
• پس از اخذ جواب استعلامات، پرونده جهت ثبت در امور شرکت های ثبت املاک و اسناد استان ارسال می شود. در این قسمت نیز ثبت شرایط و مقراراتی دارد که همواره در حال تغییر بوده و به شما اعلام خواهد شد.
• با اخذ نامه ثبت و ارایه آن به دبیرخانه شورای نظارت بر سازمان های مردم نهاد واقع در اداره کل امور اجتماعی و فرهنگی استانداری، در مدت کوتاهی جواز فعالیت برای سمن صادر خواهد شد.
علی طهماسبی
